Laplipa moun Matinik, Gwadloup ek Guiyàn sav ki pep ayisien an ka pwan bon fè, ka wè an lanmizè san-manman (terrible) mé yo pa sav poutji.
Ba yo sé dé bagay ki reskonsab bankoulélé-tala : sé gwotjap (bourgeois) ayisien an ek la Répiblik Dominikèn.
Sa yo pa sav sé ki ni an salopté ka rimonté a lanné 1825 kivédi ni ekzaktiman 2 siek. Lè pep ayisien an té lévé gawoulé (se révolter) kont sé Bétjé-a ek kont la Fwans nan finisman 18è siek-la ek té fouté larmé Napoléyon an an bidim dal (lourde défaite). La Fwans pa pwan'y ! Men, sé lézot péyi-a non pli kontel l'Espay ek l'Anglitè mé soutou lé Zéta-Zini. Yo pa té pé asepté ki an répiblik neg té mété kò'y doubout lè 1 janvié 1804 anba gidonnay (direction) jénéral Jan-Jak Désalin. Kifè yo désidé mété an kalté koraj (blocus) alantou péyi-a ki dayè té bokanté non : sé Sen-Domeng yo té ka kriyé'y antan lakolonizasion men i viré-pwan asien non amérendien'y lan, "Ayiti" kivédi "Péyi ki ni montangn ki wo".
Bato ladjè fwansé, panyol, anglé ek méritjen té ka minasé anvayi Ayiti pou viré-mété Neg nan lestravay mé nan lanné 1825, kon yo wè sa pa té djè posib, la Fwans désidé rikonnet lendépandans péyi-a mé a yon kondision : ki i ranbousé sé Bétjé-a pou sé bitasion-an, sé distilri-a ek sé lizin sik la yo té ped la. Ayti, konmva (étant donné que) i pa té ni pies péyi pou ba'y an pal (aide) pis sé péyi l'Afrik la té kolonizé toujou, pa té ni dot solision ki asepté péyé sa la Fwans té kriyé an lajan-dwé (dette). Wa la Fwans nan lanné 1825 la sé Charles X yo té ka kriyé'y ek i désidé ki swédizan lajan-dwé tala té wotè 150 milion fwan. Lè nou ka fè tan konvèti lajan-tala an dola jòdi-jou i ka koresponn a...27 milia dola !
Kidonk sé pa té lanmonné-kod (clopinettes) ki té la !
Men, ola Ayiti té pé pwan lo lajan-tala pis ladjè libérasion-an té dépotjolé (détruire) pres tout rékolonmi péyi-a ? Sé kon sa i té blijé mandé pliziè labank fwansé an lajan-prété (prêt) kifè péyi-a té sibi an doub lajan-ralé (rançon). Chak lanné, di 1825 jik nan koumansman 20è siek-la, 40% bidjé nasional Ayiti té ka sèvi pou ranbousé la Fwans. Nou pé konpwann poutji, pannan pasé yon siek apré i té trapé lendépandans-li, i pa rivé konstwi sifizanman lékol, lopital, lawout, lantoupriz kisasayésa...(etc...) pou sa pèmet pep ayisien an kiv an manniè ki obidjoul (correct).
Lajan-dwé tala té an salopté. Ki manniè moun ki té djouk (esclave) pannan 2 siek té pou ranbousé ansien met-yo ? Adan listwè limanité an bagay kon sa pa janmen fet !
Lè prézidan Aristid té lévé poblenm-la ek té mandé la Fwans viré-ba Ayiti lo lajan-tala nou sav sa ki rivé : Méritjen ek Fwansé té anni déchouké'y ek yo té vréyé'y alé an...Afrik-di-Sid pannan etsétéra lanné. Men, mi anvwala jòdi-jou, prézidan la Fwans, Emmanuel Macron, désidé wouvè an katjilasion (débat) asou sa. Sé primié fwa an prézidan fwansé ka rikonnet ki fok péyi'y sispann fèmen zié'y asou sa. Sel bagay sé ki i pa ka di es la Fwans ké viré-ba Ayiti 27 milia dola-a (26 milia éwo). Si sé pou palé bel pawol, si sé pou éséyé fè madrag (magouille) ek, anfinaldikont, di kon sa ki la Fwans ka rigrété sa i fè a, enben sé ké vèglaj toubannman. Pep ayisien an za soufè twop dépi etsétéra siek ek i ja lè pou i pé viv kon tout sé lézot pep-la asou la tè. I ja lè !
Kidonk fok moun Matinik, Gwadloup ek Guiyàn pa tiré méprizasion ba Ayisien ankò ek konpwan poutji yo ka vini lakay-nou pou trapé an lavi dotan ki Ayisien sé pa moun ka vòlè bagay moun oben ka tjwé moun. Ayisien sé an pep ki travayan (laborieux) toubannman ek fok nou tout-la rikonnet valè-yo. Lonnè ek respé anlè yo !
NB. Sé vré ki sé gwotjap ayisien an ek la Répiblik Dominikèn ni an reskonsabilité adan lanmizè-a pep ayisien an ka wè a. Sé vré ! Men, moun ki reskonsab sa primié-douvan (au premier chef) sé pa dot ki Fwansé, Panyol, Anglé ek Méritjen.
...associations féministes martiniquaises, d'ordinaire si bruyantes, prononcer un seul mot à prop Lire la suite
...les médias occidentaux mainstream nous présentent depuis 2022 la Russie poutinienne à la fois Lire la suite
L'article est paru en 2022 et on est en 2025, donc le chiffre de 17.000 vues et quelques sur 3 an Lire la suite
....tel est la "performance" de cet article à ce jour ! Désespérant! Lire la suite
...de ses confrères Mquais ou Gpéens. Lire la suite