Es matjé an kréyol nésésè toujou ?

Jude Duranty

Ni an kanmarad ka di dan ann émision asou Radio APAL, ti-pawol-la :

  • Lang kréyol-la fok nou matjé’y, pas si nou pa matjé’y i ka tonbé an délala !

Dépi 2004 ma ka matjé chak simenn an ti-paj kréyol (chronique) man batizé Kréyolad. Ni an ti poveb ka di « Zandoli ka pisé fos koko’y » kivédi chak moun ka fè kon i pé, lè i pé ek sirtou lè i pa pè.

« Makak pa janmen trouvé ich-li led » é sé konsa anlo moun di mwen, yo kontan li ti-paj kréyol-tala chak simenn. I ni dé lavantaj :

  • Daboudabò, i pa long, i kout kon latjé krapo, ki fè ou pé li sa dan an batzié lamenm lamenm.
  • Epi anlot bagay ankò, i ka paret menm périod-la kivédi chak simenn. Akondi défen papa, sé ti-kou long diré ka konté. Sa fè ki lè ka fè an bagay toulongalé, labitid-la ka enstalé é sé konsa, ou ka aprann matjé ek li san ou sav.

Epi kréyolad, si man pa alfabétizé moun man pa an latjéprétet, man pé di bravman man abitjwé moun wè lang-lan matjé chak simenn, ek frékanté’y. Yo di lè ou frékanté chien ou ka trapé pis. Eben sé moun pa trapé pis biennokontrè, yo aprann enmen lang-lan éti pa pli difisiil pasé dot lang, sirtou fransé.

Man pé ké bat lestonmak mwen pou di sé ANTILLA selman, éti dépi pres disétan ka permet moun li ek wè kréyol anba zié yo chak simenn. Jòdijou, sé lektè jounal-tala ja li 895 paj. Sé akondi yo li aprochan 7 liv 120 paj. E man pé di zot sé moun-tala bien kontan. E ni piti kon gran, avòté kon matrité, bien mi kon koklez. Man ka pofité rimèsié direktè jounal-la éti jik jòdi ka fè mwen konfians.

Akondi anlot pawol, dépi ou ka fè an bagay, ou oblijé trapé kritik. Sa normal ! Epi akondi anlot pawol, « yo pa ka pran lapenn vréyé woch an pié-mango vid. Kritik ka vini pliziè kanman :

  • Ou ni moun, éti pa ka planté an piman oben lévé an plim poul, sé yo éti ki ni pli gwo kritik bililik. Pa lapenn trakasé’w sé dé chimérik.
  • Ou ni moun éti ki anvi fè, mé yo pa ka fè. Bien délè sé pas yo pa sa fè !
  • Ou ni moun ki toubannman jalou. Défen manman té ka ki : jalou kaka !
  • Anfen, ou ni moun tou ki sé voudré kréyol-la vansé pli vit. Yo présé kon fonmi fou. Yo ka bliyé tro présé pa ka fè jou wouvè. Savré adan sé moun-tala, yo ka wè kréyol-la ka fè twa pa douvan ek yo ka baré’y. I oblijé tjilé pou fè an chimen-chien oben an chimen kòsiè pou i sa rivé la i lé alé-a.

Mi anvwala an mwa oktob, éti dépi konmen tan yo ka gloriyé 28 oktob Jounen Entènasional Kréyol alantou latè dépi 84. Anlo koté kontel Gwadloup, an Frans, Kanada ni mwa kréyol dépi prèmié jik 31 oktob. Sa nou ni Matinik ?

  • Rabouraj pa koté Trinité ;
  • Dikté kréyol Fodfrans, Préchè épi dot koté man pa okouran.

Es fodra lang ek kilti kréyol-la pran anlot kanman adan konpòtasion nou épi yo ?

Jik ni moun adan péyi Matinik-la (man pa di réjion) ka di pa kriyé yo kréyol. Yo pa lé tann sa pies, pas kréyol té ké bagay bétjé. (Kondisiré bétjé pa moun Matinik tou). Anfen nou ka wè kouman lang-lan ka fè sa i pé pou sòti anba tout lo méprizasion-tala ek pou kilti kréyol-la pa rété dèyè kon dé talon.

Erezdibonnè ni dé mapipi ka kontinié pianm-pianm dan dives asosiasion. Sanblaj pou fè kréyol lékol, Krey Matjè Kréyol Matinik (KM2) épi kisasayésa.

Mwen menm lan premié liv kréyol mwen (Zouki bel zouti) paret an fransé (Zouki d’ici danse) en 2008. Lè man té prézanté an teks kréyol  ba ann éditè-a, i di mwen mofwazé’y an fransé pou té fè an liv swadizan épi dé kanman-an. Lè teks fransé-a té la, an finaldikont sé li ki paret. Pou teks kréyol-la té wè jou, man té oblijé kréyé prop mézon édision mwen : Edision Zaboka.

Edision Zaboka ja fè paret 15 liv an kréyol, konmen moun ja li yo ?

Apenn an senkantèn moun !

Kidonk sa pa ka djè ankourajé ni sipòtè moun ka matjé kréyol. Matjé an kréyol sé pa rédi chez bò tab, sé menm an pozision militan. Es sa normal ? Es nou pa ni dé janm kon nou ni dé lang ? Poutji nou ka brété anlè an sel ?

Lè ou prézanté an moun an liv matjé an kréyol, lè i pa twazé’y, i ka gadé’y an manniè krentif. Si an sipozision i rivé ouvè’w, ou ka wè fidji’y ka fè bon lagrimas, lè i pa vini blenm kon an patat set simenn. Pas ékriti-tala pou’y, lè i pa konsa éti té ka kriyé’y « kréyol dragon ». Chinwa épi sa sé menm menmbrisi pou’y !

Antouléka, nou adan an péyi épi dé lang, mé pizanpli ou pa bizwen yonn adan yo pou viv. Si ou pa ka palé kréyol ou pé ké mò fen. Kidonk sé an lang a dé vites :

  • An lang an pati moun, sirtou grangrek, ka wè nésésité défann-li jik o dènié san, an manniè chou pou chou pou i pa mawot. Pas yo ka di, i adan an kanman de « décréolisation » oben tjòlòlizasion sé menmbrisi.
  • An lang anlot pati moun, bien manfoupamal, (sa pa ka opozé yo brè chanpay-yo) pas dapré yo kom yo ka palé ti-kréyol-yo, lang-lan pé ké janmen disparet.

Man pa sav si matjé kréyol nésésè jòdi ba sèten moun, mé man ka kontinié djoubaté pou sa ka vini dèmen. Man pa lé ba pèsonn konsèy, Misié Konsèy mò Senpiè, mé man ka di kanmenm : pengad, gadé sa ki rivé pa koté Trinidad ek Lagrinad. Ni senkantan yo té ka palé kréyol an lari sé péyi-tala. Bagay yè bonmaten !

Lè bab kanmarad ou ka brilé, wouzé ta’w !

Jid

Ga sa : si ou rivé jik an bout, ou pé di ou soufran. Mèsi pas ou pran tan alé jik an bout

Connexion utilisateur

Dans la même rubrique

Commentaires récents

  • L'Anglais qui proclame "Stop aux bateaux de migrants !"

    Vas-y Rishi ,continue tu tiens le bon bout !!

    MAMDIARRA DIAWARA

    25/04/2024 - 19:43

    N'écoute pas ceux qui hurlent que PARCEQUE tu es d'origine indienne tu DOIS FORCEMENT être pour l Lire la suite

  • Matinik : lajistis an bilikik mistikrik

    REDIRE

    Albè

    25/04/2024 - 07:37

    A quoi bon redire ce que j'ai expliqué dans mon post et qui contredit totalement votre premier po Lire la suite

  • Matinik : lajistis an bilikik mistikrik

    Durée des présences et absences.

    Edouard

    24/04/2024 - 22:39

    L'article parle du départ de 4.000 jeunes autochtones par an, avec concomitament l'arrivée de 4.0 Lire la suite

  • L'arrière-grand-père maternel de Joan Bardella était...algérien

    VU LE NOMBRE DE...

    Albè

    24/04/2024 - 18:19

    ...dénonciations d'agressions sexuelles de femmes françaises et européennes contre leurs parents Lire la suite

  • Matinik : lajistis an bilikik mistikrik

    ILS NE SONT PAS COMPTABILISES...

    Albè

    24/04/2024 - 18:11

    ...ces retraités non-locaux dans la population marrtiniquaise pour la simple raison qu'ils passen Lire la suite