Yonndé katjil asou Fondas flòkò kosmos-la

Raphaël CONFIANT

   Twop moun ka kwè ki défann ek vréyé lang kréyol-la douvan sé anni déviré ek lolé adan bagay antan-lontan : chanté, kont, titim kisasayésa... Sa nésésè pou-tout-bon, men si sé pou anni rété anlè sa, sé pa pies koté lang-nou an ké alé. 

   Fok, adan menm balan-an, nou pòté mannev pou kréyol kapab esprimen bagay jòdi-jou, bagay ki modèn, ek sa ki pli modèn ki lasians ? Davwè sa bien bel gloriyé piramid l'Ejip antan-lontan, men atjelman ni péyi ka vréyé machin asou planet Mars. L'Anmérik fè'y, la Risi fè'y ek apré yo, sé la Chin ki rivé pozé yonn koté-tala. Si zot wè nou rété anchouké anni adan chanté ek dansé, fok pa nou vini chigné apré ki Blan oben Chinwa ka fè pwofitasion anlè nou. 

   Sa bon gloriyé lé-zanset, men sé douvan fok nou gadé ek bay-alé. Douvan-nou !...

   Kifè nou désidé transbòdé an kréyol yonndé konsep siantifik pou gadé-wè es zépon natirel nou, kivédi lang kréyol la, kapab tjenbé larel oben rilévé dézafi-tala. Mi primié-a nou ka pwopozé a :  

 

   . FONDS DIFFUS COSMOLOGIQUE : Fondas flòkò kosmos-la

 

   Sa sa yé ki "fonds diffus cosmologique"-la kivédi "fondas flòkò kosmos-la" ? Dabò-pou-yonn, fok sav ki i ni an lot esprésion ki pétet pli klè ba moun ki pa djè konnet lasians : "rayonnement fossile" ki kréyol-la dwet kapab esprimen tou. Nou ka pwopozé "limiéraj nanni-nannan". Manniè kriyé fénomèn-tala, mo "nanni-nannan"-an ki lé di "antan Djab té tibolonm", ka fè nou konpwann ki i lianné épi koumansman linivè ni 13,7 milia lanné di sa, lè "Big Bang"-lan fet. Pou esprésion-tala, nou pé pwopozé : Bidim Blo a. 

   Kidonk fondas flòkò kosmos-la sé an limiéraj ki sòti adan primié-koumansman linivè ek ki ka benyen kosmos-la jik jòdi-jou. I ka benyen'y tout koté ekzaktiman menm manniè-a abo dé sèten ti koté ni zonnzolay kivédi limiéraj-tala pa ka woulé menm manniè-a. Lasians ka palé a lè-tala di "anisotropie du fonds diffus cosmologique" ki nou pé rann an kréyol pa zonnzolay fondas flòkò kosmos-la

   Sé nan lanné 1965 dé Méritjen, Arnaud Penzias ek Robert Wilson fè tan dékouvè fondas flòkò kosmos-la ki ka rimonté a 380.00 lanné apré Bidim Blo a. Kon dé sèten siantifik ka di "sé primié kout-kriyé linivè lè i té ti-bébé". Es nou pé wè'y toujou ? Asiré-pa-pétet ! I ka paret adan "lannej"-la ki té ka kouvè ékran sé télévizion antan-lontan an lè zot wè pos-la té ni an tjak oben yo té koupé lektrisité-a an manniè sibit. Malérezman, épi sé pos télévizion modèn la, nou pé pa wè'y ankò. Mé épi fizé ek satélit sa toutafetman posib wè'y an manniè ki pli obidjoul ankò. Mi li antouléka :  

 

2

   

   Mé sé pa anni an "lannej" oben an limiè flòkò, sé an bwi tou. An kalté "bruit de fond", an vonvonnaj-fondok ki ka pwovienn di tout koté. Sa ki étonan sé ki lanmizik-tala pa ka janmen mofwazé ! I pa ka monté, i pa ka désann, i pa ka bokanté fos. I menm-parey san rété ! An astrofizisien vietnamien, Trinh Xuan Thuan, kriyé'y an manniè poétik "La mélodie secrète" ki dayè sé tit an liv i matjé.

 

3

 

   Ki manniè nou sav sé primié kout-kriyé linivè ki la ? Sé davwè limiéraj-tala pa ka pwovienn ni di limiè soley-la ni di limiè la Voie lactée kivédi nich-zétwel la latè adan'y lan ek ki nou pé kriyé Larel lablanni a an kréyol. Limiéraj-la ek vonvonnaj-li ka anni benyen toupatou, tout koté, tout zétwel, tout nich-zétwel. Nou sav sa davwè ni apochan 2000 milia nich-zétwel nou pé pèsivwè épi téleskop adan sa yo ka kriyé l'Univers observable, kivédi Linivè dwet-an-zié a, pis ni an mòso, an bidim mòso linivè, nou pé ké janmen rivé wè davwè i two lwen. I an vitjoumakwenn ! 

  Ni anchay siantifik toupatou asou latè ka djoubaké asou fondas flòkò kosmos-la davwè i pé pèmet nou konpwann ki manniè linivè koumansé, ki maniè zétwel, planet ek nich-zétwel fè tan tijé. Sé an katjil ki toujou pété tet moun, adan tout sivilizasion, dépi nonm paret asou latè. Antan-lontan, sel lesplikasion nou té pé ni sé konsivwè ki sé an Bondié oben an Gran Architek ki té kréyé latè ek linivè. Nan sé lépok-tala, nou poko té sav ki planet-nou an, Latè, touvé i jenn toubannman (4,5 milia lanné) pa rapot a linivè (13,7 milia lanné). Labib ka jis prétann ki linivè ni...6 mil lanné !!! Lasians démontré ki pa vré pies pis arkéolog dékouvè bagay ki ni pasé 10.000 lanné gras a Karbòn 14.

 

4

 

   Pou déviré asou zafè fondas flòkò kosmos-la, sé an konsep siantifik ki anchay fwa pli konpliké ki sa nou fini espitjé a. Dayè, lanmanniè yo dékouvè'y la ka montré nou kouman lasians ka woulé pis sé an grangrek ikrénien, George  Gamov, ki té prédi lekzistans-li anchay tan avan Penzias ek Wilson. I pa té fè pies kalté tjenbwa, i pa té mandé zanset-li soukou. Awa ! Sé an katjil matématik ki té pèmet li wè ki té rété an lèrestan primié limiè Bidim Blo a. Sé pa an eksepsion ki la : Einstein té prévwè sé "brènman gravitasionel" la nan lanné 1916 kidonk 1 siek avan yo réyisi dékouvè yo nan lanné 2016 ; John Michell ek Pierre Simon de Laplace té prédi sé "tou nwè"-a nan 18è siek-la ek sé anni nan lanné 1971 yo dékouvè primié-a. Okontrè di sa nou ka kwè, sé pa lè ou ka obsèvé lanati ki ou ka rivé konpwann kiles lwa ka gidonnen'y. Sé dabò-pou-yonn épi ékwasion matématik ! Ki manniè sa posib ? Jik alè, pèsonn pa fouti sav poutji ek dé sèten moun ka jis prétann ki matématik sé langaj Bondié ki la. Mi foto George Gamow :

 

5

 

   Kon nou za di'y, zafè fondas flòkò kosmos la konplitjé kité konplitjé ka alé. Nou pé pa rézimen'y adan an ti artik kon tala. Sa nou chaché fè sé démontré ki lang kréyol la toutafetman kapab esprimen lasians dépi nou ka fè an ti éfò pou sa mété pawol-nef déwò, sa lang fwansé-a ka kriyé néologismes. Nou pé pa kontanté kò-nou di kréyolozié mo fwansé oben anglé san rété. Si zot wè nou kontinié fè sa, sé dépotjolé nou ké dépotjolé kréyol-la anmizi-anmizi.

   Respeké zanset-nou sé pa jako-répété sa yo té ka di ek fè. Sé ay pli douvan ki yo !

   

                                                       PAWOL-NEF

 

Anisotropie : zonnzolay.

Big Bang : Bidim Blo.

Bruit de fond : vonvonnaj-fondok.

Fonds diffus cosmologique : fondas flòkò kosmos-la.

Galaxie : nich-zétwel.

Onde gravitationnelle : brènman gravitasionel.

Rayonnement fossile : limiéraj nanni-nannan.

Univers observable : linivè dwet-an-zié.

Voix lactée : Larel lablanni.

Connexion utilisateur

Dans la même rubrique

Commentaires récents

  • L'Anglais qui proclame "Stop aux bateaux de migrants !"

    Vas-y Rishi ,continue tu tiens le bon bout !!

    MAMDIARRA DIAWARA

    25/04/2024 - 19:43

    N'écoute pas ceux qui hurlent que PARCEQUE tu es d'origine indienne tu DOIS FORCEMENT être pour l Lire la suite

  • Matinik : lajistis an bilikik mistikrik

    REDIRE

    Albè

    25/04/2024 - 07:37

    A quoi bon redire ce que j'ai expliqué dans mon post et qui contredit totalement votre premier po Lire la suite

  • Matinik : lajistis an bilikik mistikrik

    Durée des présences et absences.

    Edouard

    24/04/2024 - 22:39

    L'article parle du départ de 4.000 jeunes autochtones par an, avec concomitament l'arrivée de 4.0 Lire la suite

  • L'arrière-grand-père maternel de Joan Bardella était...algérien

    VU LE NOMBRE DE...

    Albè

    24/04/2024 - 18:19

    ...dénonciations d'agressions sexuelles de femmes françaises et européennes contre leurs parents Lire la suite

  • Matinik : lajistis an bilikik mistikrik

    ILS NE SONT PAS COMPTABILISES...

    Albè

    24/04/2024 - 18:11

    ...ces retraités non-locaux dans la population marrtiniquaise pour la simple raison qu'ils passen Lire la suite