Kreyòl pale, kreyòl konprann, kreyòl kontre: Ti koze ant Jacques Pierre ak Penda Choppy

Tout pèp kreyòl sou latè dwe fè jefò bò kote pa yo chak pou yo konprann yonn lòt, anrichi lang yonn lòt pou yo konstwi avni lengwistik yo ansanm.

Se nan pale, koute ak ekri yonn lòt, n ap rive konprann nesesite pou nou makònen fòs lengwistik nou ansanm. Plis n ap pale yonn ak lòt nan lang nou chak kreye yo, plis n ap anvi konnen istwa yonn lòt. E lè nou rive konnen ak konprann istwa yonn lòt tout bon vre, n a rive konstwi yon sèl kominote lengwistik menm lè nou pa abite nan menm espas fizik la. Se nan lide sa a, Jacques Pierre ap akeyi Dr. Penda Choppy nan espas diyite lengwistik sa a. 

Kreyòl pale, kreyòl konprann, kreyòl kontre

JP: Bonjou Penda, ki jan w ye ? Nan non Ayiti, m salye w ak tout fòs solèy la.

PCH: Bonzour Jacques. Mon apel Penda Choppy, e mon sorti Sesel. Mon’n touzour reste Sesel, sof kan mon’n kit pei briyevman pour al fer letid avanse aletranze. Se isi Sesel ki mon’n fer tou mon bann pli gran parkour. Mersi pour envit mwan pour sa konversasyon ant Ayti ek Sesel.

Se yon plezi pou nou fè ti chita ekri sa a.  An nou rapwoche Ayiti ak Sechèl.

Wi, annefe mon’n grandi avek sa konesans ki Ayti i form parti sa gran fanmir Kreol ki mon’n ne ladan. Nou koz menm lalang, nou partaz plizoumwen, menm listwar, sof ki Ayti in fer en parkour tre avangard dan devlopman lidantite Kreol. Annefe, mon kapab dir ki Ayti in zwe en rol enportan dan desizyon Sesel pour promouvwar lidantite Kreol.

Nan peryòd ou t ap grandi nan Sechèl, pale nou ki plas lang kreyòl sechèl la te okipe nan sosyete a ? Èske ou te gen chans aprann an kreyòl lè ou te nan lekòl primè, segondè ak inivèsite? Se ki lang tout moun ki fèt epi ki grandi nan Sechèl pale?

Dan mon lanfans, Kreol ti lalang maternel tou dimoun otour mwan. Dan mon kominote sirtou, mon ti grandi dan en ben kiltirel kot mon ti antann sanson Kreol lo radyo, mon ti ekout zistwar Kreol ki mon granmanman e ki vwazen ti rakonte, mon ti zwe bann zwe tradisyonnel ki form parti nou leritaz kiltirel ansanm avek lezot zanfan dan lakominote, e mon ti apresye bann pyes teat an Kreol, dan lakominote e dan Stad Popiler… An grandisan, mon’n menm zwenn latroup kiltirel mon distrik, Latroup Anse Etoile.

Mon rapel ki ti annan bokou valorizasyon Kreol koman en langaz, e sirtou koman lalang maternel pep Seselwa. Mon rapel vwar bann raportaz lo alfabetizasyon an Kreol lo televizyon, e kan mon ti pli zenn, mon ti antann bokou diskour an Kreol lo radyo. Sepandan, mon pa’n ganny sans aprann Kreol lekol akoz kan i ti ganny entrodwir dan ledikasyon, mon ti deza annan 10an, e ti reste mwan zis de lannen pour ariv dan sizyenm. Sa letan, ti annan plis zefor pour fer alfabetizasyon bann dimoun analfabet an komansan par Kreol, e pour entrodwir bann pti zanfan avek laprantisaz an Kreol. Me par kont an swivan tou sa ki ti pe pase, mon ti vwar li tre fasil pour ansenny mon lekor Kreol.

Pale nou sou istwa lang kreyòl sechèl la: nan ki lane li vin ofisyèl, nan ki lane sistèm edikasyon sechèl la sèvi ak kreyòl, e nan ki lane inivèsite Sechèl koumanse ofri kou kreyòl tou ? E nan ki lane “Seychelles Nation” te pibliye premye atik li an kreyòl?  E ki dokiman ofisyèl nou jwenn an kreyòl?

Kreol Seselwa ti ganny kodifye an 1978 par Annegret Bollée ek Danielle de St. Jorre, e sa ti swiv par desizyon Gouvernman dizour an 1979 pour deklar Kreol lalang maternel Seselwa e osi en lalang nasyonal. Sa ti anliny avek mouvman dekolonizasyon kot ti annan bokou zefor pour promouvwar nou lidantite endizenn, ki pour Sesel, ti nou lidantite Kreol. Donk, ti annan plizyer desizyon ki ti ganny met an aksyon pour enplimant lofisyalizasyon Kreol etan ki en lalang nasyonal e nou lalang maternel. An 1981, Gouvernman ti pran desizyon pour entrodwir Kreol dan ledikasyon primer, e sa ki remarkab se ki zis en an pli tar, an 1982, sa ti ganny realize. Dan menm letan apepre, en Seksyon Kreol dan Minister Ledikasyon ti ganny kree, ki pli tar ti vin Lenstiti Kreol. An 1993, polisi lalang Sesel ki rekonnet Kreol koman en lalang nasyonal akote Angle ek Franse, ti ganny enskrir dan Konstitisyon Nasyonal, e si mon pa tronpe, sete sa menm letan ki Kreol ti vin lalang ofisyel Lasanble Nasyonal.

Kreol ekri ti komans aparet dan zournal menm avan lendepandans Sesel, atraver bann piblikasyon relizye tel ki ‘Jeunes Ouvriers’ ek ‘L’Echo des Iles’. Bann zournal ek feye politik sa letan, boner dan bann lannen 60 ti servi Kreol pour konekte avek lepep. Mon pa sir kan egzakteman ki Seychelles Nation ti komans pibliy an Kreol, me probableman ti boner dan bann lannen 80 ou menm avan. Kanta bann piblikasyon ofisyel ki annan an Kreol, dabor nou annan versyon Kreol nou konstitisyon depi 2018, Labib konplet depi 2014, Gramer Kreol depi 2013, e premye diksyoner monoleng Kreol Seselwa depi 2023. Sa i zis detrwa bann dokiman pli enportan – i annan lezot, enkli zouti lalang tel ki ‘spell-check’ Kreol Seselwa ki’n kree depi 2015, avek en dezyenm versyon an 2021. Malerezman sa zouti pa pe tro ganny byen servi dan bann lorganizasyon piblik e prive.

Kanta a soutenabilite ledikasyon Kreol, sa i pa toutafe en zistwar reisi parske apre standar 6enm, Kreol i aret ganny ansennyen koman en size e pa ganny servi koman medyonm lenstriksyon. I ganny servi koman en lalang sipor dan lekol segonder, me dapre serten resers ki’n fer (Zelime & Deutschmann, 2016), son lenplimantasyon i reste an kestyon. Dan lekol post-segonder, lekol pour formasyon ansenyan (SITE) i fer kour Kreol pour bann aprenan ki pe al ansenny dan primer. Kreol i ganny ansennyen koman en lalang dan domenn ledikasyon kontini, me Liniversite Sesel osi i ofer sa kour dapre demann, sirtou pour bann etranze ki anvi aprann sa lalang pour kapab debrouye dan zot lavi kotidyen. Lo nivo iniversiter, UniSey i osi enkli en modil Kreol dan son kour Lisans Franse, Diplonm dan Zournalizm, e tre byento, dan son Master Trileng. Depi 2016 osi, UniSey in lans en Lenstiti Resers pour Lalang ek Kiltir Kreol, ki aktyelman mon pe dirize depi son lansman.

Soti 1999-2014, ou te dirije “Lenstiti Kreol Sesel”, pale nou sou travay ou menm ak ekip ou a te fè pou ede sosyete sechèl la anbrase lang lan ? E ki pi gwo difikilte ou te kontre nan travay sa a?

Depi 1999 ziska 2014, mon’n travay koman Direkter Lenstiti Kreol Sesel, e ler sa lenstitisyon ti vin en antite piblik an 2014, mon ti vin son premye Sef Egzekitiv, ziska Septanm 2016 ler mon ti bouz kot Liniversite Sesel. Mon travay kot Lenstiti Kreol in form mwan en kantite akoz mon ti lib pour kree bann mwayen devlopman pour Kreol. Byensir ler mon ti komanse, mon ti zwenn bokou striktir ek proze anplas ki ti’n devlope par lezot direkter avan mwan. Mon ti santi li enportan pour batir lo sa bann proze ek striktir, ensi ki anmenn nouvo proze.

Lenstiti Kreol ti deza pe fonksyonn koman en mezon edisyon pour literatir Seselwa, donk, mon ti travay avek lekip ki ti la depi avan pour kontinyen asir en prodiksyon regilye bann nouvo liv an Kreol. Serten inovasyon ki nou ti fer dan mon letan sete en liv mo krwaze par Christianne Labonte, ki ti’n ganny met an paz par Gerald Luc. Byensir Lenstiti Kreol ti deza pe fer mo krwaze dan son paz spesyal dan Nation tou le Mardi, me zanmen en liv mo krwaze ti’n deza pibliye. Serten lezot travay ki nou’n anbelir se piblikasyon dezyenm edisyon Tizan, Zann ek Loulou an 2015. Premye edisyon sa liv bann desinen ti pibliye an 1981, edite par Antoine Abel e ilistre par Paul Yerbic. Sa ki enteresan se ki en versyon elektronik sa liv, ki baze lo en zistwar foklorik, ti osi ganny lanse akote versyon enprimen, avek finansman Seychelles Civil Aviation Association (SCAA). Petet devlopman pli enportan ki mon’n anmennen dan mon letan dan domenn literatir, sete pour fer Pri Antoine Abel, ki ti ganny kree an 1997 par Leon Radegonde, vin en konkour literer nasyonal ki ankor egziste ziska prezan. Atraver sa konkour, bokou nouvo ekriven i ganny dekouver, e bann ekriven pli doue e matir i ganny etablir e epanouir.

Kot i konsern devlopman lengwistik, mon ti travay bokou avek Seksyon Lalang, ki dan mon letan ti responsab par Erica Fanchette, pour devlop bann zouti lalang. Parmi i detabes Leksik Kreol Seselwa, ki orizinalman ti en proze Younit Kreol dan Seksyon Kirikilenm Minister Ledikasyon. Apartir sa leksik, e atraver Komite Lalang Kreol, nou’n devlop Diksyoner Monoleng Kreol, e nou ‘spell check’, EpleByen. Nou’n osi prodwir plizyer volim terminolozi spesyalize dan domenn parlmanter, sport, fanm ek devlopman, eks. Sa ti en proze kolaborasyon avek Gouvernman Kanadyen anba parasol Lorganizasyon Enternasyonal Lafrankofoni. Mon ti osi komisyonn en Gramer Kreol, ki ti antreprann par Marie-Thérèse Choppy.

Enn mon bann pli gran sikse petet, dan mon letan kot Lenstiti Kreol, sete elarzisman rezo enternasyonal sa lenstitisyon. Apard ki bann proze avek Lorganizasyon Lafrankofoni, nou ti en manm aktiv Komite Enternasyonal pour Letid Kreol (CIEC). Atraver sa rezo, Lenstiti Kreol in organiz plizyer kolok ek foronm enternasyonal, ki’n rasanble sa de zón Kreol, Losean Endyen ek Karaib. Nou’n osi etablir bann lyen tre pros avek bann kolaborater dan larezyon ki ti osi enplike dan promosyon lidantite ek lalang Kreol. Par egzanp Moris ti annan bann koleg dan Liniversite Moris ensi ki bann ekriven ek serser endividyel ki nou’n fer plizyer proze ek aktivite ansanm – Ledikasyon Pu Travayer i enn parmi. Larenyon, nou’n annan relasyon tre pros avek ANKRAKE, Rasin Kaf, Lofis Lalang… Pandan en serten moman, mon ti menm servi koman manm lo ziri Pri Losean Endyen.

Bann difikilte ki mon’n gannyen i sirtou dan kad finansyer ek resours imen. Malgre ki gouvernman ti koz tre for lo size valorizasyon Kreol, annefe, tre pe resours ti ganny mete dan nou bidze, ki swa pour devlop staf, proze, ouswa pour devlop zouti lalang ou prodwi liv. An plis, malgre nou bann polisi avangard dan devlopman Kreol depi bann lannen 80, Sesel pa’n ganny eparnye bann latitid neokolonyal ki fer li difisil pour bokou dimoun krwar dan lidantite Kreol ouswa dan litilite sa lalang. Nou’n ganny bokou lankourazman, me osi bokou kritik ki pa neseserman konstriktiv. Me an zeneral, mon kapab dir ki ozordi, Kreol Seselwa in ankre dan lidantite son pep.     

Nan lane 2018, ou ekri “The pepper in the pot: The uneasy relationship between Creoleness and Blackness”, èske w kapab di nou ki jan relasyon difisil sa a manifeste nan lavi pèp Sechèl la? E ki sa k ap fèt jounen jodi a pou rann relasyon sa a mwens difisil?

Pli gran manifestasyon sa inabilite pour rekonsilye lakreolite avek sa ki mon kapab apel ‘lanegritid’ dan Sesel se sa tandans pour inyor kontribisyon ki Lafrik in fer dan nou leritaz kiltirel ek nou lidantite metise. Zisteman, sa i latitid tipik ki Frantz Fanon, dan son liv Peau Noir, Masque Blanc (1952) i dekrir vizavi bann Kreol ki pa kapab aksepte ki zot desandan lesklav, ki zot annan en kontribisyon Afriken dan zot konpozisyon zenetik, e ki lanegritid i annan okenn eleman pozitiv pour ofer zot. Par egzanp, nou met bokou lanfaz lo diversite nou lidantite Kreol, lo labote nou melanz, eks., me nou pa oule asosye sa avek lesklavaz. Dan serten foronm ki mon’n organize Lenstiti Kreol boner dan 21enm syek, bann zenn in deklare ki lesklavaz ek kolonizasyon i telman lwen dan lepase ki zot santi ki sa napa nanryen pour fer avek zot, e i pa afekte zot dan okenn fason. Sepourtan, dan nou lizaz langaz toulezour, nou ankor servi bann lekspresyon rasis ouswa bann konotasyon enferyorite/siperyorite vizavi laras.

Lazournen Kreol i enn bann senbol sa lafyerte ki nou annan koman en pep ki’n sirmont ladiferans e reisi kree en pep omozenn apartir bann group etnik ki ti annan bokou disparite kiltirel, rasyal e ekonomik. Mon panse ki sa i osi en fason ki nou zwenn avek leres lemonn Kreol pour selebre nou rezilyans ek nou kreativite koman bann pep ki’n kree en nouvo monn, en nouvo kiltir ek langaz, apartir plizyer eleman dan Ansyen Monn.

Nan lane 2019, ou ekri “Universalism and Creolization in Seychellois Proverbs”, ki wòl pwovèb yo okipe nan diskou politik, akademik ak lavi chak jou nan sosyete pa ou a? Pale nou sou 3-5 pwovèb kreyòl sechèl ki pi popilè nan sosyete a?

Proverb i reprezant en eleman enportan nou leritaz kiltirel dan tou son diversite, e sa i manifeste dan bann diskour politik, dan nou lekspresyon kotidyen, e dan nou filozofi lavi. Par egzanp, nou souvan servi proverb pour eksprim en sityasyon ki normalman ti pou difisil pour eksprimen. En proverb i kapab sizere akoz en dimoun in reazir dan en serten fason vizavi en sityasyon spesifik. I kapab konsey dimoun ki mannyer pour pran serten keksoz ki arive dan lavi. Proverb i servi koman en komanter an parabol lo bann deroulman lavi.

Par egzanp, bann politisyen i souvan servi sa proverb, ‘Bef dan disab, sakenn vey son lizye’ pour sizere ki zot rival napa byennet lamas aker, e ki zot pe fer politik pour zot prop gen.

Kan en Seselwa i dir ‘Boner sat pa boner lisyen’, i pe konsey lezot ki en boner ki tonm lo en dimoun i pa neseserman en bon keksoz pour en lot dimoun – savedir nou tou nou diferan e nou pa devret konpar nou sityasyon avek sa ki pour lezot.

Resaman, bann zenn konpoziter pe ganny rekour avek nou repertwar proverb pour anbelir zot bann sanson e rann zot konpozisyon pli enteresan lo pwendvi kiltirel. Par egzanp, dan en sanson tre resan, Extra Big i dir ‘Aswar sat i manz son piti’ – savedir, nou maske bann aksyon ek fason fer ki nou pa oule lezot i konnen.

Nan lane 2020, ou ekri: “From local Creoles to global Creoles: Insights from the Seychelles”, ou kapab deplòtonnen lide sa a pou nou ? Epi, èske mo kreyòl la gen yon sans negatif nan sosyete Sechèl la? Si wi, ki travay k ap fèt pou nou ede moun yo anbrase lang lan nèt ale?

‘From Local Creoles to Global Creoles’ ti rezilta en konferans ki mon ti organize an kolaborasyon avek Antropolog, Thomas Hylland Eriksen an 2019. Bann lartik ki ti sorti dan sa konferans ti ganny pibliye dan Small States and Territories, en zournal akademik Liniversite Malta, anba direksyon Prof. Godfrey Baldacchino. Esansyelman, lide par deryer sa lartik se bann konfli idantiter ki sa konsep kreolite i anmennen, la ki lemonn pe fer fas avek en nouvo vag kreolizasyon atraver migrasyon. Lo en kote, bann kominote Kreol dan zil parey Sesel, Moris, Larenyon, Martinik, Dominik, eks., i konsyan ki zot in forz zot lidantite Kreol apartir larealite soufrans lesklavaz ek disparite sosyoekonomik. Dan kad bann akademik e artis sirtou, fas a globalizasyon, zot oule protez sa lidantite koman en lapartenans zot pep, zot zil, zot rezyon. Malgre ki sa i devwal en serten lafyerte dan lidantite Kreol, de lot kote, sa lidantite in touzour annan konfli dan son lenterpretasyon, lefet ki sa mo ‘Kreol’ in dan bokou ka, ganny servi pour diskrimin kont bann desandan lesklav. Sa lartik i osi selebre kreativite kreolizasyon ek abilite bann pep Kreol pour asimil bann nouvo eleman e refasonn zot. I osi selebre rezilyans bann pep Kreol ki’n formen apartir lesklavaz, atraver zot abilite pour sirmont ladiferans e fer bann negativ vin pozitiv.

Sa mo ‘Kreol’ dan sosyete Seselwa in sibir menm tretman ki dan lezot sosyete Kreol. Lo en kote, nou annan en lafyerte ekstrenm anver nou lidantite Kreol, e bann eleman nou kiltir ki idantifye nou koman Seselwa. Nou Festival Kreol i enn bann vitrin ki egzibit sa lafyerte. Me lo lot kote, dan nou enteraksyon toulezour, dan nou langaz, dan serten fason panse, nou ankor montre bann sikatris lepase. Petet enkonsyaman, bokou nou i ankor manifeste en dezir pour disosye nou avek nou zanset lesklav akoz nou ankor annan en sans imilyasyon, laont, menm lakoler. E petet serten dimoun i manifeste en dezir pour oubliy listwar kreolizasyon e donn kreolite en lot sinifikasyon ki pli asosye avek sa mo ‘kosmopoliten’, dan lesans ‘metropoliten’, eveye, modern… Frantz Fanon in dekrir tousala dan ‘Peau Noir, Masque Blanc’ (1952).

Ki nou kapab fer pour ed nou pep anbras zot lidantite dan tou son dimansyon ? Ebyen, nou kapab zis kontinyen selebre lorizin nou pep ek nou sosyete e fason ki nou kapab adapte e bouz devan koman en pep ini. Nou kapab fer sa atraver ledikasyon nou pep, par egzanp dan bann foronm, dan bann piblikasyon, bann manifestasyon kiltirel, e sirtou, an donan akse avek bann dokimantasyon lo parkour nou nasyon.

Nan lane 2021, ou ekri “Presence orientale-the indian ocean world in Seychelles Cultural Heritage 2021”, èske ou kapab pale nou ti kras sou prezans/rasin endyen yo ki fòme sosyete pa ou a?

‘Presence Orientale’ i en konsep ki mon ti formen apartir teori kreolizasyon ki Stuart Hall (2010) in met devan. Hall i esplik fenomenn kreolizasyon an term trwa kalite prezans ki’n zwe sakenn son rol dan formasyon bann pep Kreol dan Karaib: prezans Afriken, prezans Eropeen, e prezans endizenn, ki dan rezyon Lanmerik i vedir bann premye pep Amerendyen, e sa lanvironnman natif ki ti enpakte lo bann kolon ek bann lesklav dan zot ladaptasyon.

Dan rezyon Losean Endyen, nou parkour in en pe diferan akoz bann Eropeen ler zot in vini, zot in bezwen fer fas avek bann sivilizasyon tre avanse parey Lenn, Lapers, Sivilizasyon Swayli, Mizilman, Malgas, eks. Atraver bann enteraksyon kiltirel ki’n egziste byen lontan avan ki Eropeen ti vin dan Losean Endyen, prosesis kreolizasyon dan sa rezyon in ganny enzekte avek en prezans oriyantal ki’n ganny propaze par komers lesklav ek sosyete plantasyon dan bann zil.

Ler mon koz lo prezans oriyantal, i pa vedir zis Lenn. Listwar i montre ki serten eleman kiltirel dan sa rezyon i ganny partaze atraver diferan group etnik ek sivilizasyon. Par egzanp, sa tanbour ki nou servi Sesel dan moutya, i ganny trouve dan plizoumwen menm laform dan kiltir Arab, Lenn ek Lafrik. Bann lenstriman lanmizik tradisyonnel parey bonm ek zez, i annan lorizin Endonezyen, e in ganny propaze dan Lafrik Les ek Madagaskar par bann imigran Endonezyen depi nevyenm syek ou menm pli boner. Me sertennman Lenn li menm in annan en zistwar ase entim avek Sesel, ensi ki lezot zil Losean Endyen. Malgre ki Sesel pa’n ganny bann labourer ‘indentured’ parey Moris, bann premye group lesklav ki ti vin Sesel ti osi konpri bann Endyen, bann Malay, eks. Dan 19enm syek, ti annan plizyer migrasyon Endyen isi Sesel, ki’n etablir laklas marsan dan nou sosyete. Rezilta se ki nou kiltir i montre plizyer eleman Endyen, tel ki nou lakwizin ek nou foklor.

Ou jwenn anpil konpliman pou atik sa a, “Women in Seychelles” ki te pibliye nan lane 2020, èske ou kapab di nou ki pozisyon medam yo okipe nan lavi politik, ekonomik ak akademik nan sosyte a? E ki pi gwo pwoblèm medam yo rankontre pou yo rive pèse nan sosyete a? Pale nou sou de twa òganizasyon medam yo monte pou defann dwa yo ak sansibilize jèn fi yo sou dwa yo tou?

Bann madanm i okip en pozisyon tre prominan dan sosyete Seselwa. Dan Karaib, i annan sa konsep ‘femme potomitan’, savedir fanm koman en pilye santral lafanmir ek lasosyete. Sa i le ka isi Sesel osi, e annefe, partou dan bann sosyete Kreol ki’n ne apartir lesklavaz. Sa i akoz kod nwar, ki ti met responsabilite bann zanfan dan lanmen bann fanm dan lepok lesklavaz. Menm apre labolisyon, sete bann fanm ki ti ‘met’ lakaz, akoz souvandfwa, propriyeter later kot zot ti reste ti’n fer plizyer zanfan avek zot, e donn zot en landrwa pour reste. Okenn lot zonm ki ti dan zot lavi pa ti santi zot annan okenn lobligasyon permanan, ki fer ki dan bokou ka, nou annan bann fanmir monoparatal.

Fanm Seselwa in toultan santi sa nesesite pour debrouye e tras semen pour son zanfan devlope. Bann fiy dan lasosyete in erit sa responsabilite, e sa in manifeste dan pli bon rezilta skoler parmi bann fiy ki bann garson. Donk, dan bann metye parey lansennyman, zesyon resours imen ek zesyon piblik, enfirmyer, eks., nou vwar plis fanm ki zonm. Sa i permet fanm annan bokou plis lenfliyans lo lapopilasyon an zeneral akoz sa i bann metye ki annan kontak tre pros avek lapopilasyon, ki annefe, i form soubasman lepep. Me sepandan, dan bokou ka, nou sosyete i montre serten eleman patriyars ki nou’n erite avek ladministrasyon kolonyal Eropeen. Par egzanp bann pozisyon pli o dan politik ek biznes i souvan dominen par bann zonm.

I annan tre pe baryer ki anpes bann fanm Seselwa al devan, an prensip. Me an pratik, nou fer fas avek bann responsabilite ki ganny partaze par lamazorite fanm globalman : responsabilite zanfan, okip lafanmir, okip lakour, eks. Par egzanp, i kapab pran plis letan pour en fanm Seselwa fer tou parkour son letid akoz souvandfwa i bezwen les son zanfan grandi avan pran en lot letap. E i bezwen partaz son letan ant son travay ek lafanmir, donk, i pa kapab avans osi vit ki son ekivalan zonm i kapab fer.

Dan Sesel, bann lorganizasyon fanm i plito baze lo nivo politik. I annan en komite ki okip zafer lazournen enternasyonal bann fanm, me sa komite pa neseserman enplike dan okenn gran mouvman sansibilizasyon bann fanm pour emansip zot lekor. Sa i akoz i pa vreman neseser, eksepte dan bann ka vyolans kont fanm lo nivo domestik. Pour sa, Minister lafanmir ek zafer sosyal i fer provizyon pour bann progranm nasyonal anyelman. Par kont, bokou dimoun i santi ki i neseser kree bann lasosyasyon pour bann zonm, pour ankouraz zot partisip plis dan lafanmir, lakominote e lasosyete. Par egzanp, bokou lanfaz i ganny mete lo lazournen bann papa ek lazournen zonm ek garson.

Pataje diferan atik ou ekri an kreyòl sou lang kreyòl sechèl la ak nou? E ki tematik ou abòde pi souvan nan yo?

Mon napa bokou lartik ki’n pibliye an Kreol senpleman akoz bann platform ki disponib pour pibliy ladan i souvandfwa pa ofer sa opsyon. Lamazorite mon bann piblikasyon i an Angle. Me par kont i annan serten debousman ki mon’n gannyen pour pibliy an Kreol, e sa i enkli Études océan Indien, 49-50, ki ti pibliy mon komanter lo bann sanson Patrick Victor an 2013; Kreolistika Tome 3, ‘Droits et Politiques Linguistiques dans la Caraïbe et dans l’Océan Indien’, kot mon ti kontribye dan en lartik lo disparite ant polisi lalang dan sistenm ledikasyon Sesel ek son lenplimantasyon, ansanm avek Dr. Justin Zelime ek Prof. Mats Deutschmann; e aktyelman mon annan en lartik ki an kour (ansanm avek Dr. Justin Zelime) e ki mon swete i ava pibliye dan 3enm volim  Revue Rechèch Etid Kreyòl, ki dirize par Prof. Renauld Govain anba parasol Laboratoire Langue, Société, Éducation (LangSÉ), Liniversite Ayti. Annefe, mon pe servi koman koediter sa 3enm volim ansanm avek Karen Tareau (Martinik).

Apard sa, mon’n fer plizyer prezantasyon an Kreol dan bann foronm ek kolok, sirtou bann ki’n fer isi Sesel. Me parey mon’n dir, mon annan bokou plis piblikasyon an Angle dan bann zournal ek liv akademik pibliye par Palgrave-Macmillan, Oxford University Press, Small States & Territories (Liniversite Malta) Études Créoles (Liniversite Aix-Marseille), e Seychelles Research Journal (Liniversite Sesel). Mon’n osi kontribye en lartik e servi koman koediter (ansanm avek Aneesa Vel) dan premye piblikasyon Liniversite Sesel anba UniSey Press, ki konpri lakt 16enm kolok CIEC ki ti fer an 2018, avek preske en trantenn lartik sorti dan tou kwen lemonn. Aktyelman, mon lenstiti, CLCRI, i dan prosedir pe pibliy en dezyenm liv anba UniSey Press, e sa i en liv entitile ‘Memwar Lesklavaz’. Sa liv i konpri bann entervyou par Odile de Commarmond ek Colette Gillieaux lo rekoleksyon bann dimoun aze vizavi lesklavaz dan Sesel. Mon pe edit sa liv ansanm avek Cindy Moka.

Mon bann premye piblikasyon ti fokaliz bokou lo definisyon lidantite Kreol ek prosesis kreolizasyon an zeneral. Pli resaman, swivan mon doktora, mon pe desann en pe pli profon dan fenomenn kreolizasyon e mon pe pran eleman par eleman pour anmenn en konpreansyon pli detaye lo sa fenomenn. Par egzanp, mon annan plizyer lartik ki pe devlope lo zarden Kreol, manze Kreol, ek zistwar Kreol. Mon swete ki mon a kit deryer en bon dokimantasyon lo konsep lakreolite ek fenomenn kreolizasyon an servan nou prop sosyete Seselwa koman legzanp.

De lane pase (2022), ou defann tèz doktora ou “Creativity, creolization and identity in Seychelles creole folktales” nan University of Malta. Bèl bravo pou akonplisman sa a! Èske ou kapab di nou ki jan “Folktales” yo jwe yon wòl enpòtan nan imajinè pèp sechèl la?

Lide kan mon ti bouz kot Liniversite Sesel, sete touzour ki mon fer mon doktora. Me mon’n reisi fer li bokou pli vit ki mon ti ekspekte. Swa foklor koman data i enn ki’n determinen par mon resers pour mon metriz, vi ki mon ti osi servi foklor koman data. Sa letan mon ti tre konsernen avek troma ki lesklavaz in kit dan psikolozi nou pep, e sa i vizib dan nou foklor. Par egzanp bann teks moutya, bann zedmo ek proverb, tousala i montre bann eleman soufrans ki nou’n erite avek nou zanset. Sepandan pour mon tez doktora, mon ti anvi montre lot kote sa fenomenn; mon ti anvi montre nou rezilyans ek nou kreatvite koman en pep. E vi ki dan mon tez Masters, mon pa ti ganny sans servi bann zistwar, mon ti vwar li oporten pour servi sa korpous pour mon doktora. De plis, bann zistwar ti’n fini kolekte e serten ti’n pibliye par bann lorganizasyon kiltirel tel ki Lenstiti Kreol ek Seksyon Leritaz Nasyonal. Mon travay sete pour met sa korpous antye ansanm e kategoriz zot avan fer lanaliz.

Mon kapab dir ki bann zistrwar tradisyonnel e bann karakter dan zistwar i zwe en rol enportan dan psikolozi idantiter pep Seselwa. Par egzanp, dan lavi toulezour, bokou dimoun i karakteriz bann koleg ek konesans otour zot dapre bann karakter zistwar. Tel dimoun ‘i fer soungoula’, nou dir, ouswa nou dir en dimoun in ‘misouk parey Loulou’, ouswa i’n’souloulou’, savedir i’n kasyet dan kwen e pe vey en loportinite pour fer kek sor son prosen. Apre nou kontan fer referans avek Tizan, enn nou bann karakter ki montre bokou pasyans e ki sirmont tou difikilte. Menm dan nou bann konpozisyon mizikal, nou fer referans avek bann zistrwar ouswa proverb ek zedmo.

I en gran satisfaksyon pour mwan ki enn bann rezilta sa letid se kreasyon en detabes foklor ki aktyelman disponib anliny pour nenport ki dimoun konsilte, ki swa pour resers, ki swa pour referans, ouswa senpleman pour zouir nou leritaz kiltirel. I osi en gran loner pour mwan ki mon tez ti ganny en pri ‘Outstanding Thesis Award’ pli boner sa lannen, par Lekol Doktoral Liniversite Malta. An plis, mon’n ganny en lof pour pibliy sa tez avek en mezon edisyon byen repite, Kreolische Bibliothek, ki baze an Almanny. Tousala, mon swete, i ava ede pour promouvwar nou leritaz kiltirel e donn akse plis dimoun pour servi sa bann resours.

Mèsi anpil Dr. Penda Choppy pou tan sa a ou te ban nou an. Nou swete ou kontinye fè tande vwa w, fè tande lang kreyòl sechèl la kote w pase. Nan non Ayiti, e nan vwa lang kreyòl ayisyen an, n ap di : kreyòl pale, kreyòl kontre.

Mersi Jacques. Mersi pour sa loportinite pour partaz mon parkour avek lezot, sirtou dan lemonn Kreol. Mon swet tou dimoun bonnfet Lazournen Enernasyonal Kreol.

Kreyòl pale, Kreyòl konprann, Kreyòl kontre!

Jacques Pierre
Co-directeur de Haiti Lab,
Duke University

Photo de l'Institut créole par Maxette Olsson.