Bidim Blo a : sa sa yé an vré ?

Raphaël CONFIANT

   Tout moun konnet esprésion Big Bang la ki nou chwézi transbòdé an kréyol pa "Bidim Blo". Pétet dé sèten moun ké touvé ki sa komik men sa yo pa sav sé ki esprésion-tala té an bagay komik oprimié-koumansman. 

   Sé an astrofizisien anglé, Fred HOYLE (1915-2001), ki adan an émision laradio (asou la-BBC), té chaché mété alafet, mété adjendjen, koleg-li ki té ka défann lidé konmkwa Linivè té ka laji kò'y anmizi-anmizi. Sa yo té ka kriyé "l'expansion de l'univers" kivédi lajisman linivè. Ba Hoyle, lidé-tala té toutafetman kouyon davwè i té ka kwè adan "l'univers stationnaire" kivédi linivè dwet-pitjet. Ba'y, linivè té toujou ekzisté kidonk i pa té pé ni pies kalté koumansman ek i pa té ké ni finisman non pli. Ba sé fizisien-an ki té ka défann lidé lajisman linivè a okontrè té ni an Bidim Blo ki té fet kivédi linivè té kontel an kalté ti mab (bille) cho bon kalté cho a ki té anni déblozé toubannman ni 13,7 milia lanné di sa ek ki apré an doukou nwèsè ki yo kriyé "l'âge sombre", périod ki diré 380.000 lanné, té pèmet linivè-a nou konnet la paret anmizi-anmizi. Apré'y, linivè antré adan "l'âge de lumière" kivédi doukou lalimiè ek 2 gaz__idwojèn ek éliom__anni tijé, bagay ki libéré sé foton-an kifè linivè vini transparan.

 

2

 

   Kidonk pou sa riditjilizé sé grangrek-la ki té ka défann lidé-tala, HOYLE, adan émision laradio-a, nan lanné 1959, sèvi an esprésion ki adan lidé'y, té an esprésion komik : Big Bang kivédi Bidim Blo. Kidonk sa ki ké touvé esprésion kréyol "Bidim blo" a komik, fok yo sav sa ek ritjenn li. Sa pou nou sav tou sé ki, an tan-tala, Albert EINSTEIN li-menm pa té ka kwè adan ni Bidim Blo a ni adan lajisman linivè a. Men, an astronom méritjen yo ka kriyé Edwin HUBBLE, rimatjé, épi téleskop-li, atè Kalifowni, ki sé nich-zétwel la (galaxies) té ka élwagné kò-yo di ta nou an anmizi-anmizi ek, bagay ki té pli dwol ankò a, sé ki sé nich-twel la ki té pli lwen ta nou a, kivédi Larel lablanni a (La Voix lactée), té ka chapé kò-yo épi anchay fwa plis balan ki sé tala ki té bò ta nou an. Sé anni lè Einstein ay Kalifowni ek mété zié'y asou téleskop-la, i konstaté ki Hubble té ni rézon ek ki li épi Hoyle té ni tò. Men listwè ka ritjenn ki magré prev-tala, Fred Hoyle pa jen démod di téori'y ek jik tan i mò, i rifizé admet ki linivè té ka laji toulong. Ek i kontinié rijété lidé Bidim Blo a !

 

3

 

   Men, esprésion Bidim Blo a vini sitelman popilè a moman-tala, ki moun koumansé sèvi'y adan tout kalté domèn : "bidim blo politik", "bidim blo rékolonmik", "bidim blo médiatik" kisasayésa... Initil di ki sa pa té ni ayen pou wè épi esprésion astrofizik la ! Dayè, espésion siantifik la pé chayé nou adan lérè si nou ka mété dèyè chak sé dé mo'y la__"bidim" ek "blo"__menm sans-lan ki nou ka ba yo adan lavi tou lé jou. Poutji ? Davwè "Bidim" lé di an bagay ki gwo kité kwo ka alé aloski adan téori siantifik la, sé an tou piti ti mab (bille), an bagay ki jis pli piti ki pli piti mab nou pé imajinen. Kantapou "Blo", i ka fè nou chonjé an bwi ki fò menm, an kalté déblozay kontel ta an volkan aloski adan téori siantifik la, sé pa sa pies toubannman pis linivè poko té ka ekzisté kifè poko té ni bwi, poko té pé ni son. Anfet, olié té di Bidim Blo, fok té ké pito di "Tizizing Limiè'. 

   Sa pou sav tou sé ki légliz katolik éséyé varé zafè Bidim Blo a, i chaché mété'y anba lopsion'y abo an labé belj yo ka kriyé Georges LEMAITRE té prèmié siantifik ki té katjilé, an 1927, asou lidé ki linivè ni an koumansman ni pliziè milia lanné di sa ek ki i té ka laji kò'y san rété. Ba sé katolik-la, zafè Labib ka déklaré "Et la lumière fut !" sé menm bagay ki Bidim Blo a ! An plis, aloski Légliz toujou té kont téori Darwin la kivédi téori Lévolision, i koumansé rikonnet li tou. Pap François jik ay pli lwen ankò lè i déklaré douvan Lakadémi Sians Pontifikal, nan lanné 2014 : 

   "Lè nou ka li rakontaj Lajènez adan labib, nou ka riské pwan Bondié pou an majisien ki épi baget majik li, pé fè tout bagay, men sé pa kon sa."

   Kidonk ba Légliz katolik, pa ni pies dékontwolaj (contradiction) ant sa Labib ka di ek sa Lasians ka espitjé, mé i détounen lidé Georges Lemaitre la ki sé primié siantifik ki palé di zafè Bidim Blo a ki i té ka kriyé l'atome primitif. 

 

4

 

   Pou déviré asou lidé Bidim Blo a, sa pou sav sé ki jòdi-jou pres tout siantifik asou latè dakò épi'y abo yo pa ka espitjé'y menm manniè-a. Men, ni an gwo lérè fok pa fè : kwè ki Bidim Blo a sé koumansman tout bagay. Poutji ? Sé davwè sé ékwasion Einstein la ka dékri anni sa ki koumansé ni 13,7 milia lanné di sa ek i ka espitjé' y épi yon sel adan sé 4 balan-an ki ka gidonnen linivè a__balan gravitasion an__aloski ni 3 zot balan tou : balan élektwomagnétik la, balan nikléè fò a ek balan nikléè feb la. Sé balan-tala pa adan téori Rèlativité Jénéral Einstein la ! Kifè sé ékwasion'y la ka bité asou sa sé fizisien-an ka kriyé le mur de Plank ki nou pé kriyé masonn Plank la. Pou sa bien sézi pwen-tala, ki konplitjé menm, sa bon li liv Etienne Klein an, Discours sur l'origine de l'Univers (2010).

 

5

 

   Ki sa fok ritjenn, lè nou pa djè ni lespri siantifik, asou zafè Bidim Blo-tala ? Dabò-pou-yonn, ki té ni an bagay avan Bidim Blo a. Ki bagay ? Pèsonn pa sav, pèsonn poko sav. Dézienm lidé : tan-an kon nou ka konsivwè'y la ek lespas tou poko té ka ekzisté oben poko té ni sans-lan nou ka ba'y la. Twazienm lidé : pou sav sa ki té ni avan bidim Blo a, fok té ké réyisi inifié sé 2 gran téori lafizik la : Rèlativité jénéral Einstein la ek lafizik kantik (Bohr, Dirac, Pauli, Shrödinger, Heinsenberg kisasayésa..., mé Eientein tou). Ni pliziè tantativ ki fet kontel "la théorie des cordes", "la gravité quantique à boucles" kisasayésa...men yo poko rivé trapé pies rézilta ki tout siantifik pé admet. Kidonk zafè lorijin linivè ka rété an mistè toujou...

   Sa nou lé fè adan sé artik-nou an, sé pa chaché transbòdé an kréyol tout sé konsep siantifik la. Sa pa posib davwè lang-nou two jenn ek two flègèdè toujou. Ni dé sèten konsep nou pé transbòdé kontel "galaxie" (nich-zétwel), "la Voie lactée" (Larel Lablanni a) oben "rayonnement fossile" (limiéraj nanni-nannan), men ni anchay dot nou pé pa transbòdé an kréyol kontel "Relativité générale" oben "Gravité quantique". Sa pa grav pies ! Ni anchay lang ki lontan pli vié ek pli fò ki kréyol ek ki magré sa, pa ka rivé transbòdé yo. Kidonk sa ki pòtalan ba nou, sé fè débriya, pòté mannev pou wè jis ki koté kréyol-la pé ay. 

   Pou rivé fè sa, fok sé té ké sé siantifik-nou an ki té ba fes-yo twa tap pou fè travay-tala...

                                                   

                                                        PAWOL-NEF

 

Balan (sens de la physique) : balan.

Big Bang : Bidim Blo

Age de lumière : doukou lalimiè

Age sombre : doukou nwèsè

Expansion de l'univers : lajisman linivè

Galaxie : nich-zétwel.

Mur de Planck : masonn Planck la.

Univers stationnaire : linivè dwet-pitjet

Voie Lactée : larel lablanni.

Connexion utilisateur

Dans la même rubrique

Commentaires récents