Kreyòl pale, kreyòl konprann, kreyòl rasanble: Ti koze ant Jacques Pierre ak Yani Maury

Nan lide pou rasanble tout pèp kreyòl yo, m kontan anpil pou m fè ti chita ekri sa a ak yon pitit Wodrig ki pral pale nou sou kreyòl ki pale nan zile li a. Gras a ti chita ekri sa a, n ap dekouvri ki jan diferan kreyòl yo, espesyalman sila yo ki gen majorite baz leksikal yo ki soti nan franse pa vreman depaman yonn ak lòt. Plis pèp kreyòl yo ap pale yonn ak lòt, plis y ap ekri yonn lòt, plis y ap aprann konnen yonn lòt, se plis y ap bay tèt yo opòtinite pou kontre yonn lòt. E konsa, yo va mete tèt yo ansanm pou kreye yon fòs lengwistik pou kreye plis espas pou lang kreyòl yo nan mond lang lan. An nou akeyi Dr. Yani Maury, yon pitit zile Wodrig, ak lonè nan espas kreyòl sa a.

Kreyòl pale, kreyòl konprann, kreyòl rasanble

JP: Bonjou Yani Maury. Ki jan w ye?

YM: Bonzour Jacques Pierre, tou korek mersi.

Felisitasyon pou tèz doktora ou sou kreyòl Wodrig la. Ki jan w te viv moman sa a? E ki jan konpatriyòt ou yo resevwa travay sa a? Epi, di nou sou ki sa tèz ou a chita?

Mersi pou ou felisitasion Jacques Pierre.  Mo bizin dir ki mo inn viv li kouman enn moman inik. Ti enn long vwayaz ki pa ti touzour fasil me ki finalman inn abouti. Mo pa ti pe atãnn ki mo bãnn konpatriyot Rodrige pou akeyir mo travay avek sa kantite fierte-la. Zot trouv li kouman enn lot pa dan rekonesans Kreol Rodrige. Mo tez li axe lor “konsepsion, konseptializasion ek realizasion Diksioner Kreol Rodrige”, ek li met an evidans bãnn pārtikilarite sa lang-la.

Sitiye Wodrig pou nou sou kat jeyografik la? Epi tou pwofite ban nou yon ti tou zile a?

Rodrig trouv li dan Losean Indien, apepre 560 km est ek Moris e li mezir apepre 108 km2. Li antoure ek lanatir ek li enan enn kiltir kreol otantik. Kan enn dimounn debārk Rodrig pou premyin fwa, li dekouver enn ti zil trankil antoure ek enn lagon ble ki plizir fwa pli gran ki li. So kapital se Port-Mathurin (ki sel lavil ki trouv dan lenor). Mem si enan bãnn evolision lor plan infrastriktirel, Rodrig gārd enn kote ristik. An zeneral, bãnn lakaz ase lwin ek zot kamarad antoure ek pie. Inpe pārtou enan ousi bãnn gran lespas ver kot kapav trouv kabri, bef ek mouton pe mārse an liberte.

Ki lang moun Wodrig pale? Ki lang ki ofisyèl nan Wodrig e nan ki lane?

Dan Rodrig dimounn koz Kreol Rodrige. Angle ek Franse pou servi dan bãnn kontext  formel. Angle lang ofisiel Lasanble Nasional, seki fer ki depi 1968, li lang ofisiel de facto.

Pale nou ti kras lè w t ap leve nan zile Wodrig, ki jan lavi te ye? Èske Wodrig chanje anpil jounen jodi a, e nan ki sans? Nan ki lang ou te resevwa edikasyon w soti lekòl primè rive nan inivèsite?

Mo enn zanfan ki inn rest dan bor lamer. Mo rapel mo lanfans dan Rodrig avek boukou nostalzi, lepok zanfan ti ankor pe zwe deor, galoupe pārtou, ek invant tou kalite zwe. Zordi Rodrig inn bien sanze, spesialman dan manier ki dimounn viv ek kominike me zot kanmem gārd zot kote «Rodrige otantik». Bãnn nouvo teknolozi inn rant dan nou lavi toulezour. Mo ledikasion depi primer ziska liniversite ti fer mazoriterman an Angle (dan primer ek segonder) ek an Franse kan mo inn fer mo degre. Apre pou doktora li ti enn melanz Franse ek Kreol.

Ki pèsepsyon moun Wodrig gen sou kreyòl yo pale a? E ki jan kreyòl Wodrig la diferan ak kreyòl zile Moris la? Èske moun Wodrig ak moun Moris ka konprann yonn lòt san (gwo) difikilte?

Enn zoli kestion. Enan senn televizion nasional, ek sel zournal televize Rodrig li an Kreol. Bãnn lagazet papie dan Rodrig pou fer mazoriterman an Franse me enan bãnn pārti ki ekrir an kreol ousi. Dan lamazorite bãnn fonksion, bãnn politisien koz an Kreol, me biensir depandan natir sertin fonksion, enan bãnn alokision ki fer an Angle ou an Franse. Dan Ladministrasion se sirtou Angle ki pou servi.

Nan domèn literati, ki ekriven nou gen ki pibliye an kreyòl sèlman? E ki zèv kreyòl ki pi popilè nan Wodrig?

Enan plizir ekrivin Rodrige ki plibliye e ki inn mem primin onivo nasional kouman Patrick Jean Louis avek so roman «Gaspar anba lonbraz bwadoliv». Me enan ousi plizir lezot kouman Christiana Perrine ek lezot ankor. 

Ki kalite mizik moun Wodrig genyen, e ki atis ki popilè nan Wodrig? Pale nou sou yonn nan chante li yo? E ki jan Wodrig selebre jounen entènasyonal lang kreyòl la?

Lamizik ki konsidere kouman tipik dan Rodrig se sega tanbour Rodrig (mem si li vre ki enan ankor lezot stil lamizik koumans romans par exanp). Enan tro bokou zoli sante pou kapav swazir enn an pārtikilie. Me enn sante sinbolik an Kreol, se lim batiser lotonomi Rodrig ki an Kreol ki ekrir pār Jacques Edouard ek interprete pār plizir Rodrige. San sante-la rakont lavi dimounn dan Rodrig. Li apel «Se pou sa». Sak lanin Rodrig selebre zournin internasional lang kreol dan enn fason diferan, me li toultan otour enn size aktialite.

Nan zafè kizin, ki espesyalite ou jwenn nan Wodrig? E ki manje tout moun Wodrig mete yo dakò sou li kòm pla nasyonal lakay yo?

Bãnn spesialite lakwizinn Rodrig enan bokou. Penan enn pla nasional, me mo panse enan 2 pli popiler: (a) diri-may, zariko rouz, ourit, ek salad papay; (b) Diri, bouyon pwason blan ek satini ponmdamour.

Pataje de pwovèb kreyòl ak nou, epi tou pwofite di nou yon kote ou rekoumande tout moun ki vizite Wodrig pou yo ale?

«KASE MERIKIN» ki vedir «Lager enn gro lager» ek «FREKANT LISIEN GENGN PIS» ki vedir si ou enan move frekantasion ou pou fini par gengn problem. Enn landrwa ki mo rekomande dan Rodrig se bazār Port-Mathurin dan Samdi granmatin. Trouv bãnn Rodrige ek bãnn prodwi rodrige an avan.

Nan non tout konpatriyòt mwen yo, tout kreyolis, m di w mèsi pou tout sa w te pataje ak nou sou Wodrig. M kontan anpil wè kreyòl Wodrig  la gen yon pitit ki soti nan pwòp vant li ki deside ba li jarèt. Bravo!

Mersi.

________________________________________________________________________

Si w vle konnen plis sou Dr. Yani Maury, tanpri klike sou lyen ki anba a https://lexpress.mu/s/le-kreol-rodrige-pas-quune-these-une-realite-538288

Jacques Pierre
Co-directeur de Haiti Lab,
Duke University